Nie z książek, a z siebie

Tekst bierze udział w konkursie "Blogerzy dla Korczaka":

„Ilekroć, odłożywszy książkę, snuć zaczniesz nić własnych myśli, tylekroć książka zamierzony cel osiąga. Jeśli szybko przyrzucając kartki – odszukiwać będziesz przepisy i recepty, dąsając się, że ich mało – wiedz, że jeśli są rady i wskazówki, to stało się tak nie pomimo, a wbrew woli autora. Nie wiem i wiedzieć nie mogę, jak nie znani mi rodzice mogą w nieznanych warunkach wychowywać nie znane mi dziecko – podkreślam – mogą, a nie – pragną, a nie – powinni...”*

Czy przypuszczałeś, Doktorze, czy podejrzewałeś, że książkę tę będą czytać rodzice sto lat później, w dobie komputerów, internetu, szybkich samochodów, zadziwiających technologii, o których wtedy nawet się nie śniło, będą właśnie snuć własne myśli, może będą szukać rad i wskazówek, ale znajdą dużo więcej, a przede wszystkim – będą dziwić się i zachwycać aktualnością spostrzeżeń, a czasem przerażać aktualnością problemów? Bo to, że czytając Korczaka, mam wrażenie, jakbym czytała książkę współczesną, świeżą, oznacza przecież również to, że nie zrobiliśmy kroku naprzód. Doktor dostrzegał problemy, które dopiero kiełkowały, nowe, a nie zawsze pozytywne trendy – ale jednocześnie zdawał sobie sprawę z narastającego tempa zmian w świecie. Ale czy spodziewał się, że będzie doradzał rodzicom wychowującym dzieci urodzone w kolejnym tysiącleciu?

„Powiadasz: >Moje dziecko.< Nie, to dziecko wspólne, matki i ojca, dziadów i pradziadów. Czyjeś odległe >ja<, które spadło w szeregu przodków. (…) Dziecko jest pergaminem szczelnie zapisanym drobnymi hieroglifami, których część tylko zdołasz odczytać, a niektóre potrafisz wytrzeć lub zapełnić własną treścią.”

W latach 70-tych XX wieku Jean Liedloff spędziła kilka miesięcy wśród Indian z plemienia Yequana i na tej podstawie stworzyła koncepcję kontinuum, które zrewolucjonizowała myślenie o wychowaniu dzieci i zapoczątkowała na Zachodzie nurt rodzicielstwa bliskości. Kontinuum jednostki jest całością, stanowi jednak część kontinuum jej rodziny, które z kolei jest częścią kontinuum klanu, społeczności i gatunku, tak jak kontinuum gatunku ludzkiego stanowi część kontinuum całego procesu życia – pisała. Korczak nie obserwował południowoamerykańskich Indian, ale z ogromną empatią i wrażliwością przyglądał się dzieciom i rodzicom, których spotykał w Warszawie. I doszedł do tych samych wniosków, które kilkadziesiąt lat później sformułowała Liedloff. Koncepcja kontinuum pobrzmiewa niemal w każdej refleksji Korczaka, w każdej myśli, zarówno o niemowlętach, jak i o starszych dzieciach i dorosłych. A przecież „W głębi kontinuum” zostało dopiero dwa lata temu przetłumaczone na język polski i wciąż wydaje się rewolucyjne! Tak nieuważnie czytaliśmy Starego Doktora?

„Każda matka może karmić, każda ma wystarczającą ilość pokarmu, tylko nieznajomość techniki karmienia pozbawia ją przyrodzonej zdolności. (…) Ile razy dziecko ssać powinno na dobę, jak długo leżeć przy piersi? (…) Nie ma ogólnego przepisu. Jak można bez matki i dziecka dawać przepisy? (…) A mączki? Należy odróżniać naukę o zdrowiu od handlu zdrowiem. (…) Powie ktoś: nazwiska o wszechświatowej sławie wyrażają uznanie. Ależ uczeni są ludźmi (…). Milionowe przedsiębiorstwa mają wpływy, to siła, której nie każdy się oprze.”

Pół roku temu recenzowałam tutaj książkę Gabrielle Palmer „Polityka karmieniapiersią”, która jest właśnie o tym. Pierwsze wydanie ukazało się ponad 20 lat temu, chociaż po polsku zaledwie dwa lata temu. Kiedy czytałam tę książkę, dziwiłam się, że to, co było problemem 20 lat temu, jest nadal tak bardzo aktualne – wciąż mamy propagandę producentów sztucznego mleka, wciąż kobiety nie karmią piersią, bo wmawia im się brak pokarmu/chudy pokarm/niewłaściwie brodawki/małe piersi i wiele innych, bo nie ma wsparcia dla karmienia naturalnego. Dziwiłam się, bo w dzisiejszych czasach 20 lat to jednak bardzo dużo. A tymczasem sto lat temu pisał już o tym Korczak, pisał dokładnie o tym samym co Gabrielle Palmer, widział problem, alarmował, ostrzegał... Należy odróżniać naukę o zdrowiu od handlu zdrowiem – to jedno celne zdanie odnosi się przecież nie tylko do produkcji sztucznego mleka, mogłoby stać się dziś mottem ostrzeżeń przed zbytnim zaufaniem do producentów farmaceutycznych, którzy nie tylko obiecują wieczne zdrowie po zakupie antybiotyku, suplementu czy kolejnej cudownej szczepionki, ale i podważają wiele naturalnych, darmowych sposobów dbania o zdrowie, budząc wątpliwości, ubocznie podkopując się z wolna, kusząc i dogadzając słabostkom tłumu...

„Może do pokoju małego dziecka potrzeba nie linoleum, a fura zdrowego żółtego piasku, spora wiązka patyków i taczka kamieni? Może deska, tektura, funt gwoździ, piła, młotek, tokarnia byłyby milszym podarkiem niż >zabawa<, a nauczyciel rzemiosł pożyteczniejszy niż mistrz gimnastyki czy pianina. Ale trzeba by z dziecinnego pokoju przepędzić szpitalną ciszę, szpitalną czystość i obawę o zadrapanie palca.”

Nowy trend w wychowaniu dzieci! Skandynawskie czy szkockie przedszkola na świeżym powietrzu, zielone szkoły, ekologiczne rodzicielstwo, Indianie Yequana i ich dzieci bawiące się maczetami nad paleniskiem, hipoteza higieniczna, Montessori... Patyki małe, duże, proste, zakrzywione, rozgałęzione – dobierane z niezwykłą precyzją – każdy coś symbolizuje i każdy trzeba wziąć do domu. Do tego liście, kasztanki, owocki, kamyki szczęścia – ten kto myśli, że przydają się one tylko w szkole do robienia prac plastycznych jest w błędzie(...) Zabawa wodą, błotem a także suchym i mokrym piaskiem (a w zimie śniegiem) jest jedną z najbardziej rozwojowych dziecięcych zabaw. Co więcej, jest to zabawa otwierająca i terapeutyczna. Pomaga tym dzieciom, które boją się porażki i nie angażują w trudniejsze czynności; tym, które są zbyt nieśmiałe i zamknięte w sobie; a także tym, które z różnych przyczyn nie rozwijają się prawidłowo – pisze na początku XXI wieku Agnieszka Stein na stronie Dzikie Dzieci. Jean Liedloff podkreśla wagę uczestnictwa w codziennym życiu zamiast zabawy od tego życia oderwanej, pokazuje przykłady, jak rozwijają się dzieci towarzyszące rodzicom w pracach, a nie zamykane w kojcu z martwymi substytutami rzeczywistości. Z kolei Carl Honore, którego książkę recenzowałam tutaj, ostrzega przed zabieraniem dzieciom dzieciństwa przez posyłanie ich na kolejne rozwojowe zajęcia, pisze o „dziecku zarządzanym” i proponuje, żeby pozwolić dzieciom po prostu być dziećmi... Honore pisze też o zabawkach – za czasów Korczaka nie było jeszcze edukacyjnych multimedialnych zabawek świecąco-grająco-wibrujących, ale jakoś łatwo się domyślić, jakie miałby o nich zdanie.

„Dziecko ma poczucie obowiązku nie narzuconego przemową, lubi plan i ład, nie wyrzeka się prawideł i obowiązków. Żąda tylko, żeby brzemię nie było zbyt ciężkie, by grzbietu nie raniło, by znalazło wyrozumienie.(...) Dziecko chce, by traktowano je poważnie, żąda zaufania, wskazówki i rady. My odnosimy się do niego żartobliwie, podejrzewamy bezustannie, odpychamy niezrozumieniem, odmawiamy pomocy.”

Książki duńskiego psychoterapeuty Jespera Juula o wychowaniu dzieci rozchodzą się jak świeże bułeczki. W Polsce wyszło już kilka tytułów, zapowiadane są następne, Jesper Juul był u nas niedawno i udzielił kilku mądrych wywiadów, m.in. dla Tygodnika Powszechnego. We wszystkich jego książkach brzmi jedna najważniejsza myśl: traktujmy dziecko poważnie. Traktujmy je jak dorosłego, z szacunkiem, zaufaniem. Ono jest kompetentne i chce współpracować. Ostatnio szukałam jakiegoś cytatu z Juula i znalazłam go w napisanej sto lat wcześniej książce Starego Doktora...

„Nie z książek, a z siebie.”

Tak naprawdę można byłoby w nieskończoność przytaczać cytaty z Janusza Korczaka, odnosząc je do współczesnych trendów wychowawczych, w których w dziecku „odkryto na nowo” człowieka, podmiot, poważną, kompetentną osobę, specjalistę od własnego rozwoju; w których zachęca się rodzica do zaufania swojej intuicji, zamiast ślepego stosowania rad z poradników. „Nie ma dzieci, są ludzie” - mówi Korczak i te słowa brzmią przez cały wiek dwudziesty, wiek szalonego rozwoju cywilizacji, a jednocześnie wiek potwornego odczłowieczenia. Brzmią i powracają w nowoczesnych, ale przecież nie nowych koncepcjach. Słyszę w nich głos Doktora. Patrzy na nas, zatroskanych, zapatrzonych w dzieci, szukających porozumienia, przytulających, wspierających, ponoszonych przez emocje, poszukujących, wątpiących – i chyba się uśmiecha...

* Wszystkie cytaty z Janusza Korczaka pochodzą z książki "Jak kochać dziecko", wydanej przez Jacek Santorski  & CO Agencja Wydawnicza w roku 1992 w Warszawie.

Ekologia dla dwulatka

„- Pierwsze lekcje to ekologia.

- Ekologia? Czy nie jest zbyt skomplikowana?

- Dlatego zaczynamy właśnie od niej. Nie dawaj dziecku żadnej szansy, żeby wyobrażało sobie, że cokolwiek istnieje w izolacji. Dopinuj, żeby od pierwszej lekcji było jasne, że każde życie jest powiązane zależnościami. Pokaż dzieciom zależności w lasach, na polach, w stawach, w strumieniach, we wsi i jej okolicy. (…) Moralność, którą dziecko wyprowadza z faktów ekologii, należy do etyki uniwersalnej.”

(Aldous Huxley „Wyspa”)

Jak uczyć dwulatka ekologii? Ale niekoniecznie tej potocznie rozumianej - segregowania śmieci, oszczędzania wody - bo tego nauczy się obserwując rodziców. Jak przekazywać dwuletniemu dziecku tę najważniejszą wiedzę o zasadach funkcjonowania świata przyrody, o zależnościach między organizmami a środowiskiem, wiedzę niegdyś podstawową, niemal wrodzoną, dziś coraz częściej zamkniętą na uniwersytetach, w hermetycznych pojęciach i regułach?

POZWÓL ODKRYWAĆ

Dwuletnie dziecko ma w sobie tak ogromną potrzebę poznawania świata, że nie trzeba go wcale do nauki zachęcać – wystarczy nie zniechęcać i nie przeszkadzać. Większość rzeczy tak naprawdę odkryje samo. Niech obserwuje prace w ogrodzie, na działce, pewnie będzie chciało samo spróbować. Niech ogląda znajdowane na spacerze rośliny i zwierzęta. Niech zamiesza patykiem w mulistej kałuży, niech oderwie korę od gnijącego patyka, niech podniesie kamień i znajdzie dżdżownicę, niech przygląda się dziuplom w drzewach, norom w ziemi, dziwnym strukturom kwiatów, kształtom liści. Może nawet wpadnie w pokrzywy albo pokłuje się ostem. To też jest ważne doświadczenie, które mówi dużo o otaczającym świecie. Wydaje mi się, że dziecięcy umysł jest bardzo zorientowany na szukanie związków i zależności. Kto tu mieszka? Kto to zjada? Kto wykopał tę norę? Kto zrobił dziurę w liściu? Czasem wydaje mu się, że zna odpowiedź, często się myli, ale szuka dalej. Im więcej znajdzie elementów układanki, im więcej odkryje szczegółów, im pełniejszy będzie miało obraz, tym prawdziwsze będą wyciągane wnioski.

POKAZUJ

Bądź przewodnikiem. Pokazuj to, co znajdziesz i uznasz za ciekawe. Pokazujcie sobie nawzajem. Nie musisz znać nazw wszystkich roślin i zwierząt, po prostu zwracaj uwagę na różne rzeczy. Posłuchajmy, jak śpiewają ptaki albo jak grają żaby czy pasikoniki. Cyk cyk cyk cyk... Grają wysoko, na drzewie. Popatrz, sarny stoją tam daleko, pod lasem. Zobacz, jaki ładny ślimak. Chodźmy do tej starej lipy, tam siedzą kowale bezskrzydłe, czarno-czerwone owady. Co się stanie, kiedy dmuchniemy na dmuchawiec? Skąd spadły te liście? Proponuj zajęcia, zabawy, pomóż podnieść kamień albo kłodę drewna, zabieraj w ciekawe miejsca – do parku, do lasu, nad wodę. Nie przerywaj badań i dociekań, które prowadzi samo dziecko, ale inspiruj nowe i pokazuj, że to są rzeczy, które interesują również Ciebie. Powolne spacery z dwulatkiem, który może spędzić pół godziny badając przepróchniały pień, to również dla rodziców bezcenny czas, żeby nadrobić przyrodniczą wiedzę albo po prostu przyjrzeć się, wsłuchać, poczuć – jak dziecko, razem z dzieckiem...

OPOWIADAJ I SŁUCHAJ

Nie za wiele, niech przede wszystkim samo odkrywa, ale rozmawiać można też rano w łóżku, wieczorem przed zaśnięciem, przy obiedzie. Opowiadaj to, co wiesz. O zależnościach. O tym, co się skąd bierze, skąd wzięła się marchewka, jajko, mleko, chleb, co robią ptaki za oknem, co widzieliście na spacerze ostatnio. Dziecko w tym wieku bardzo chce wiedzieć, nawet jeśli jeszcze nie umie sformułować pytania. Kto czym się żywi? Pająk zjada muchy. Mucha zjada... hmm, kupę, to dopiero ciekawe. Kupa to w ogóle bardzo zajmujący temat. Koza zjada trawę, liście, kura zjada ziarno, myszka też zjada ziarno, ale sowa może zjeść myszkę. Kot może zjeść myszkę. To nie są dla dziecka rzeczy krwawe ani straszne – jeszcze nie. Mój synek nie mówi jeszcze za wiele, ale stara się przede wszystkim określać zależności między różnymi istotami czy przedmiotami. Z tych kilkunastu, kilkudziesięciu słów układa ciągi, wiąże je ze sobą, kojarzy jedno z drugim. Na trzy bardzo różne rzeczy – liście, kozę i mleko – ma to samo określenie. Mówiąc o liściach, myśli też o kozie i mleku. Pijąc mleko, ma w głowie kozę i liście. Bo to się łączy, jedno wynika z drugiego. Wszystko ma gdzieś źródło, wszystko skądś pochodzi, wszystko jest w związkach, nic nie istnieje w izolacji...

Ekoaktywistka ;-)

Tekst o mnie na "Ulicy Ekologicznej":
http://ulicaekologiczna.pl/zdrowy-styl-zycia/ekoaktywistki-cz-iii-kura-z-doktoratem/

Co jeszcze z dyni?

Dynie nam w tym roku obrodziły. Ledwo kończymy tę największą, właśnie zwinęliśmy do szopy przed przymrozkami dwie kolejne spore (choć już nie tak wielkie), no i jeszcze sporo drobiazgu z tajemniczej mączystej odmiany. No więc cieszymy się nimi na tysiąc sposobów, przy okazji wysycając przed zimą organizm witaminą A, B1, B2, PP, C, żelazem, fosforem, wapniem, magnezem i tak dalej. Podobno dynia to także afrodyzjak. Hmmm...

Placki dyniowe

Robi się je tak jak ziemniaczane. Dynię trzeba utrzeć na tarce o grubych lub średnich oczkach. Posolić, poczekać kilka minut, aż przywiędnie, dodać kilka łyżek mąki pszennej (może być razowa) oraz ziemniaczanej. Można dodać też jajko. Smażyć, a ponoć można też beztłuszczowo piec (nie próbowałam).

Do plackowego ciasta można dodać cebuli, czosnku, różnych ziół (dynia lubi rozmaryn czy zioła prowansalskie), można też nie dodawać nic, a zrobić jakiś zdecydowany sos, np. czosnkowy albo curry, można wreszcie zjeść jak placki ziemniaczane - z cukrem, choć dla niektórych to herezja.

Dynia suszona

Dynię - najlepiej jakąś słodkawą odmianę - pokroiłam w dość cienkie (kilka mm) paski. Suszyłam w uchylonym piekarniku nastawionym na 50-75 stopni z termoobiegiem. Smakują jak... suszona dynia ;-) pierwsze wrażenie może być takie sobie, ale potem niesamowicie wciągają. Jest takie jedno dziecko, które uwielbia :-)

Dżem dyniowy z wolnowara

Nie ma z nim wiele roboty. Dynię pokroić w kostkę, wrzucić do wolnowara po brzegi, zostawić na noc na LOW. Rano dodać co się chce, jest wiele opcji: jabłka, gruszki, imbir, zmiksowaną pomarańczę ze skórką albo bez, albo nic, tylko cukier w ilości według uznania. I jeszcze przez cały dzień niech się robi z uchyloną pokrywką (warto go zamieszać od czasu do czasu), wieczorem albo następnego dnia rano przełożyć do słoików, zapasteryzować (warto zrobić to porządnie, dynia lubi wybuchać) i zapasy na zimę gotowe.

Piramida jesienna

Wiosną - jedz liście.
Latem - jedz owoce.
Jesienią - jedz korzenie.
Zimą - jedz nasiona.

Czas na (spóźnioną nieco) jesienną piramidę pokarmową. 

Bo oto minęła zielona wiosna z szaleństwem świeżych liści, kiedy wszystko rozwija się i wzrasta. Minęło lato pełne soczystych owoców, kiedy w przyrodzie wszystko dojrzewa. I czas na jesień - czas gromadzenia zapasów.

Jesień to czas korzeni. Nadchodzą chłody, niekorzystna pora roku, którą trzeba jakoś przetrwać. Liście i kwiaty zamierają, owoce opadają, gniją. Nie poradziłyby sobie z mrozami, śniegiem, zawieruchą, nie warto ich utrzymywać. Wszystko, co cenne, gromadzi się teraz w korzeniach. Niektóre korzenie, szczególnie u roślin dwuletnich, pełnią rolę zimowej spiżarni. Kiedy wiosną ustąpią najsilniejsze mrozy, kiedy ziemia rozmarznie nieco, będzie można uruchomić nagromadzone w poprzednim roku zapasy, wyprzedzić konkurencję w pędzie do rozkwitu i wydawania nasion, w wyścigu o światło i przestrzeń. Nie trzeba startować od zera.

Człowiek dawno zauważył jesienne roślinne spiżarnie i nauczył się z nich korzystać. Właśnie teraz jest ich najwięcej i najlepiej smakują. Pieczone ziemniaki z ogniska, marchew i pietruszka w warzywnej sałatce, seler jako konieczny składnik aromatycznej zupy, buraki w rozgrzewającym barszczu... To najpopularniejsze, a przecież do łask wraca zapomniana brukiew, ostra czarna rzodkiew czy pasternak, często ponoć sprzedawany jako pietruszka.

Wciąż w sadzie pełno owoców. Jesień zasypuje nas jabłkami i gruszkami różnych odmian, w różnych kształtach, kolorach i smakach. Niektóre z nich dojrzewają do zbioru w połowie października, a potem powinny jeszcze trochę poleżeć w piwnicy, żeby osiągnąć "dojrzałość spożywczą". Można je suszyć i przerabiać na różne sposoby. Do przymrozków w ogrodzie wiszą jeszcze ostatnie pomidory, dojrzewają ostatnie cukinie czy patisony. Ale jesień to przede wszystkim pora na dynie! 

Po chwili wahania do owoców wpisałam też leśne grzyby, chociaż oczywiście to nie owoce, a... owocniki. Borowiki, podgrzybki, siniaki, maślaki, kurki, zielonki, gołąbki, rydze... i tak dalej. Kiedyś sądzono, że poza smakiem i aromatem nie mają żadnej wartości odżywczej, dziś wiadomo, że wiele zależy od gatunku, wieku czy sposobu przyrządzenia - na pewno nie brakuje w nich witamin (jakich? zależy od gatunku) oraz mikroelementów, w tym żelaza.

Idą chłody i potrzebujemy dużo więcej kalorii niż latem, kiedy w upalne dni można było najeść się niemal wyłącznie owocami. Jest już po żniwach, czas uruchomić zapasy nasion - przede wszystkim zbóż i strączkowych, które oprócz dających energię węglowodanów zawierają też całkiem sporo białka. Wybór jest ogromny (nawet jeśli uwzględnimy tylko gatunki związane od tysięcy lat z naszą częścią świata), a możliwości przygotowywania i zestawiania ze sobą niemal nieograniczone.

Jesień to czas, kiedy liście raczej opadają i więdną. Są jednak wyjątki. Zimozielony jarmuż czy brukselka, ostatnie liście szpinaku czy główki kapusty będą z nami do pierwszych silnych mrozów. 

Październikowa zupa dyniowa

- Ale co właściwie można robić z dyni? - słyszę często, kiedy chwalę się ogrodniczymi osiągnięciami i w ogóle wyrażam zachwyt nad tym wspaniałym jesiennym warzywem. Wiele osób, jeśli w ogóle ma w tym temacie jakiekolwiek kulinarne skojarzenia, to jest to mleczna przecierana zupa na słodko. Hmm, może i to dobre, chociaż brzmi dość zniechęcająco. Tymczasem z dyni można zrobić... wszystko. Od zup - słodkich albo ostrych, orientalnych - korzennych albo klasycznych, przez dynię duszoną, w postaci leczo, dań jednogarnkowych, dynię pieczoną i zapiekaną, smażoną, gotowaną na parze, z różnymi sosami, dodatkami albo jako dodatek, aż po ciasta, dżemy i konfitury. Dynia to warzywo naprawdę niesamowite. Jeśli uwzględnimy różnorodność odmian, moglibyśmy codziennie robić ją na obiad i nigdy się nie znudzić. Zwłaszcza jesienią. Właśnie teraz trwa dyniowy sezon.

Na początek w takim razie coś łatwego. Zupa na pierwsze dni października.

SKŁADNIKI:

Na zdjęciu nie uwzględniono oliwy z oliwek, przypraw - soli, pieprzu, papryki czerwonej i imbiru, oraz oczywiście wody. Sypkie pomarańczowe to soczewica czerwona w połówkach, sypkie szare to quinoa, czyli komosa ryżowa, ale zamiast niej można wrzucić też garść kaszy jaglanej czy ryżu.

Przy krojeniu i obieraniu dyni zalecana jest daleko posunięta ostrożność. Pół biedy, jeśli skórka jest miękka - niestety niedawno trafiłam na twardą i o mało nie obcięłam sobie kciuka. W ogóle jest to warzywo duże, okrągłe i przez to nieporęczne - stąd zwiększona wypadkowość, zwłaszcza wśród typów niezdarnych, takich jak ja.

Wszystko kroimy w kostkę wg upodobań, na dnie garnka rozgrzewamy oliwę, wrzucamy, dusimy parę minut i dolewamy wody. Przyprawiamy, gotujemy długo na maleńkim ogniu, aż wszystkie składniki będą miękkie.

SMACZNEGO :-)

Na grzyby!

Grzybów było w bród. Jak na marną porolną sośninkę, eksploatowaną przez pół wsi, jak na godzinny wypad z dzieckiem na spacer - nazbieraliśmy całkiem sporo. Pełen koszyczek, pięć gatunków - jeden borowik, czyli prawdziwek, sowy, czyli kanie, czyli czubajki, jeden siniak, czyli piaskowiec, czyli modrzak, surojadki, czyli gołąbki oraz cała zgraja podgrzybków, czyli czarnych łebków. Te ostatnie głównie drobne - czyli chyba zaczyna się wysyp.


Wchodzimy w las...

Eee tam, grzyby. Kamienie są lepsze.

A tymczasem mama obskoczyła las dookoła i wróciła z pełnym koszykiem...

Dziecko padło wymęczone i śpi, zbiór czeka na stole na przebranie, posegregowanie i obróbkę :-)